III Kwartet smyczkowy "Wycinanki", 1990, 11'
III Kwartet smyczkowy Andrzeja Panufnika powstał jesienią 1990 roku, po powrocie kompozytora z Polski, gdzie był gościem honorowym festiwalu "Warszawska Jesień". Kwartet ten kompozytor opatrzył polskim tytułem Wycinanki, podkreślając związek utworu z polską sztuką ludową. O swych inspiracjach sam Panufnik pisał tak:
Pozostaję pod urokiem polskich wycinanek, których swoiste piękno, ujęte w symetryczną formę, podyktowało mi strukturę III Kwartetu smyczkowego, opatrzonego zresztą podtytułem Wycinanki. Utwór ten nie zawiera żadnych tematów ani motywów ludowych, ale mam nadzieję, że wyraża po części pomysłowość autorów ludowych wycinanek. Lustrzana symetria została tu poniekąd przetransponowana na język muzyki; obejmuje trzy zasadnicze elementy: rytm, melodię i harmonię.
Inspiracja symetrią ludowych wycinanek przywołuje powstałą ponad czterdzieści lat wcześniej Sinfonię rustica, w której kompozytor wykorzystał elementy folkloru kurpiowskiego. Tym razem jednak inspiracja ludowa jest czysto formalna, w materiale muzycznym brak cytatów ludowych melodii. Po raz kolejny jednak Panufnik zastosował symetrię lustrzaną - jest ona najbardziej konsekwentnie przeprowadzona w części czwartej kwartetu - Prestissimo posibile, w której oś symetrii jest tak umiejscowiona, że całość części zagrana od końca do początku zabrzmiałaby identycznie, jak grana od początku do końca.
Cały Kwartet składa się z pięciu króciutkich części (całość trwa ok. 11 min.) o odmiennym charakterze, eksponującym inne możliwości techniczne i wyrazowe instrumentów kwartetu smyczkowego. Kompozytor podkreślał, że te pięć części jego III Kwartetu są jak pięć
zupełnie różnych w kształcie i kolorze wycinanek, pochodzących z pięciu różnych miejsc Polski, wyrażających dodatkowo ukryty charakter osoby, która je stworzyła.
Zróżnicowanie to wynikało prawdopodobnie z rodzaju zamówienia - Panufnik napisał bowiem III Kwartet smyczkowy "Wycinanki" na odbywający się rokrocznie w Londynie Międzynarodowy Konkurs Kwartetów Smyczkowych, w związku z przypadającym w roku 1991 Srebrnym Jubileuszem konkursu. Było zatem wskazane, aby utwór eksponował różne możliwości techniczne i wyrazowe wszystkich instrumentów kwartetu smyczkowego. Tak też się stało, a charakter poszczególnych części kwartetu sam kompozytor opisał tak:
I. Lento moderato - studium kontroli nad dźwiękiem. Występują tu dwie płaszczyzny: kanon rytmiczny, wykorzystujący wyłącznie alikwoty nuty G, grane wibrato z ciągłym crescendo i diminuendo (powtarzając model piano-forte-piano) oraz melodia wykonywana senza vibrato i sempre pianissimo, bez akcentowania żadnej nuty. Spokój i dynamika wykonywana z wielką precyzją są tu najważniejsze.
II. Andantino rubato - studium elastyczności rytmicznej kwartetu, jego jakości dźwięku w kantylenie oraz żaru lirycznej ekspresji.
III. Allegretto scherzando - studium niuansów i różnorodności gry pizzicato, a także dynamiki tarasowej. Ta część ma wesoły i taneczny charakter.
IV. Prestissimo possibile - studium precyzji, wigoru, siły i popisu technicznego. Całą część cechuje szalone ożywienie.
V. Adagio sostenuto - studium maksymalnego wykorzystania skali, napisane na niskie instrumenty smyczkowe.
Całość kompozycji utrzymana jest w formie łukowej, przechodząc od początkowego pianissimo, przez stopniowe crescendo do gwałtownej kulminacji, po której następuje wyciszenie emocji i powrót do pianissimo.
III Kwartet smyczkowy został po raz pierwszy wykonany przez zwycięzców Konkursu Kwartetów Smyczkowych z roku 1991 – Wihan Quartet, 15 kwietnia 1991 roku w Barbican Centre w Londynie. Utwór zadedykowany jest dzieciom kompozytora, Roxannie i Jeremiemu.
