Pentasonata na fortepian, 1984, 11'

W 1984 roku Andrzej Panufnik skomponował trzeci i ostatni utwór przeznaczony na fortepian solo, a mianowicie Pentasonatę. Jej powstanie nie miało związku z żadnym kompozytorskim zamówieniem i być może dlatego utwór miał swą premierę dopiero w roku 1989.

Konstrukcja Pentasonaty jest połączeniem geometrycznych fascynacji kompozytora z odwołaniem do tradycji gatunku sonaty, co znalazło swój wyraz w tytule utworu. Przedrostek penta odnosi się do podziału utworu na pięć sekcji (w ramach jednoczęściowej całości) oraz do użycia skali pentatonicznej, która wyznacza rozwój melodyczny dzieła (warstwę harmoniczną określa trzydźwiękowa komórka e-f-h). Kompozytor zastosował również pięciomiarowe metrum we wszystkich częściach utworu, z wyjątkiem centralnej, która ma charakter improwizacyjny i nie posiada oznaczenia metrycznego. 

Nawiązanie do budowy formy sonatowej sprowadza się natomiast do tego, że pierwszy odcinek Pentasonaty pełni rolę analogiczną do pierwszego tematu w allegrze sonatowym (allegretto scherzoso, molto ritmico), odcinek drugi funkcjonuje jak temat drugi o odmiennym charakterze (andantino amoroso, molto cantabile), centralna część dzieła to rodzaj przetworzenia (contemplativo, molto rubato), a całość zamyka repryza, przywołująca najpierw temat drugi, a na końcu pierwszy.

Pentasonata zbudowana jest ściśle symetrycznie na wzór palindromu, z osią symetrii umieszczoną centralnie w części trzeciej. Podobnie jak w innych utworach Andrzeja Panufnika, niezwykle precyzyjna struktura kompozycji łączy się z bogatą gamą odcieni ekspresyjnych: odcinki skrajne są żartobliwe w nastroju, części druga i czwarta - liryczne, a w centralnej partii dzieła dominuje atmosfera skupienia i kontemplacji.

Pentasonata została po raz pierwszy wykonana 23 czerwca 1989 roku w Aldeburgh przez brytyjskiego pianistę, Craiga Shepparda.