I Kwartet smyczkowy, 1976 (rew. 1977), 18'

Geneza zmierzenia się Andrzeja Panufnika z gatunkiem kwartetu sięga przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych dwudziestego wieku. W archiwum Związku Kompozytorów Polskich zachowały się dokumenty świadczące o tym, że kompozytor już w 1948 roku myślał o napisaniu Ballady na kwartet smyczkowy, być może z wykorzystaniem motywów ludowych. Termin ukończenia tego dzieła był jednak ciągle przesuwany i ostatecznie utwór nie powstał. I dopiero w 1976 roku Panufnik napisał swój I Kwartet smyczkowy, dedykując go żonie.

Pierwotna wersja utworu, zaprezentowana publiczności w październiku 1976 roku, składała się z dwóch części – Prelude i Transformations, jednak po prawykonaniu utworu kompozytor dodał jeszcze część trzecią – Postlude. W ten sposób po raz kolejny w swej twórczości stworzył formę tryptyku. Panufnik skonstruował swój I Kwartet smyczkowy jako rodzaj rozmowy toczonej przez cztery osoby – instrumenty. Jest to widoczne zwłaszcza w części pierwszej, gdzie każdy instrument prowadzony jest solowo i wprowadza własny rodzaj ekspresji. Według słów kompozytora poszczególne instrumenty reprezentują tutaj zupełnie różne osobowości - jak różni ludzie rozmawiający ze sobą: 

(...) jeden jest poruszony i bardzo agresywny (I skrzypce), drugi ironiczny, dowcipny (II skrzypce), trzeci dosyć pompatyczny (altówka), a czwarty spokojny i filozoficzny (wiolonczela). 

Dopiero druga część kwartetu przynosi pełne brzmienie wszystkich czterech instrumentów. Grają one teraz razem, wspólnie rozwijając kolejne myśli muzyczne - powoli, w spokojnym, ale pełnym ekspresji nastroju, osiąganym dzięki prowadzeniu głosów w długo wybrzmiewających wartościach rytmicznych.

Materiał dźwiękowy kwartetu opiera się na trzydźwiękowej komórce złożonej z interwałów sekundy małej i trytonu (ulubiona komórka interwałowa Panufnika, tym razem realizowana od dźwięków h-c-fis). Komórka ta podawana jest w prosty sposób w pierwszej i ostatniej części utworu, w części środkowej ulega natomiast różnego rodzaju transformacjom - stąd tytuł tej części, Transformations (Transformacje). Jest to jednocześnie główne ogniwo kwartetu. Finałowy Postlude przywraca charakter niespokojnej rozmowy z Prelude, z tą różnicą, że w tym przypadku prowadzi ona do osiągnięcia pełnego porozumienia, symbolizowanego przez kończące utwór unisono wszystkich instrumentów.

I Kwartet smyczkowy został wykonany po raz pierwszy 19 października 1976 w Londynie przez Aeolian String Quartet. Ten sam zespół w maju 1977 roku wykonał ten utwór ponownie, już w jego otatecznej, trzyczęściowej postaci.