Epitafium katyńskie na orkiestrę, 1967, 7'

3(III=picc).2(II=corA).2.2.dbn-0.0.0.1-timp-smyczki (min. 4db). 

Po ucieczce z komunistycznej Polski i osiedleniu się w Wielkiej Brytanii Andrzej Panufnik wielokrotnie podkreślał swoje przywiązanie do ojczystego kraju i spraw z nim związanych, dając temu wyraz poprzez tytuły czy dedykacje kolejnych kompozycji. Tak jest i w przypadku Epitafium katyńskiego, utworu, w którym postanowił oddać hołd tysiącom polskich więźniów wojennych zamordowanych przez NKWD w lasach katyńskich w 1940 roku. Gest ten dał kompozytorowi ogromną satysfakcję, że głośno powiedział o zbrodni, o której w Polsce wciąż jeszcze nie można było wspominać nawet szeptem.

Co ciekawe, dramatowi Katynia kompozytor postanowił poświęcić nie utwór dużych rozmiarów, ale krótką, kilkuminutową miniaturę orkiestrową, autentyczną i przejmującą w wyrazie, bez cienia patosu czy przerysowania. O genezie utworu, jak i jego budowie, pisał w autorskim komentarzu tak:

W okupowanej przez nazistów Warszawie, w 1943 roku po raz pierwszy usłyszałem wstrząsającą wiadomość o Lesie Katyńskim w Rosji, gdzie kilkanaście tysięcy bezbronnych polskich jeńców wojennych zostało brutalnie zamordowanych, z rękami skrępowanymi na plecach, zastrzelonych jeden po drugim strzałem w potylicę, nad brzegiem wykopanego wcześniej własnymi rękami masowego grobu. W tym czasie Niemcy oskarżali o zbrodnię Rosjan, podczas gdy Rosjanie z uporem twierdzili, że zbrodnia ta była dziełem nazistów. Po wielu latach, kiedy już wszyscy inni główni zbrodniarze wojenni zostali schwytani i osądzeni, czułem, że duch Katynia, zbrodni, o której wciąż się nie mówiło i która oficjalnie była nierozwiązana, mimo wielu dowodów na rosyjską winę, mnie prześladuje. Napisałem Epitafium katyńskie, aby wyrazić mój smutek, wynikający z faktu, że demokratyczne kraje Zachodu pozwoliły popaść w zapomnienie tej zbrodni. Dlatego dedykowałem swój utwór pamięci 15 tysięcy polskich patriotów, którzy zostali zgładzeni tylko dlatego, że chcieli bronić swojej ojczyzny.

Epitafium ma niezwykle prostą budowę, po introdukcji opartej na solu skrzypiec, długi fragment jest powierzony instrumentom dętym drewnianym; w drugiej części utworu soliści orkiestry smyczkowej powoli rozpoczynają stopniowe crescendo, prowadzące do kulminacji fortissimo tutti. Utwór jest w całości zbudowany z trzydźwiękowej komórki, złożonej z interwałów wielkiej i małej sekundy.

Ascetyzm zastosowanego w Epitafium katyńskim języka muzycznego znakomicie służy budowie napięcia emocjonalnego, rozwijanego od początkowej, delikatnej frazy skrzypiec solo, przez kolejne partie dołączających się do muzycznej akcji instrumentów dętych drewnianych i smyczków, aż do finałowego, pełnego dramatyzmu tutti, gwałtownie (i wymownie) zerwanego w zakończeniu utworu. 

Prawykonanie Epitafium katyńskiego odbyło się 17 listopada 1968 roku w Carnegie Hall w Nowym Jorku, grała American Symphony Orchestra pod dyrekcją Leopolda Stokowskiego.