Sinfonia sacra na orkiestrę, 1963, 22'

3(III=picc).2.corA.2.bcl.2.dbn-4(6).4.3.1-timp.perc(3):SD/TD/BD/tam-t/cyms(duże)/susp.cym(małe)/2tgl(małe,duże)-smyczki

Sinfonia sacra, trzecia symfonia kompozytora, napisana została na zamówienie Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku dla uczczenia przypadającego na rok 1966 millenium chrześcijaństwa i państwowości w Polsce. W autorskim komentarzu kompozytor pisał:

(…) Biorąc pod uwagę źródło inspiracji, chciałem, aby ta kompozycja była bardzo polska w charakterze, a także, aby podkreślała tradycję katolicką, tak mocno zakorzenioną w kraju mojego urodzenia. W związku z tym oparłem Sinfonię Sacra na pierwszym znanym hymnie polskim, Bogurodzicy, wspaniałej pieśni gregoriańskiej. W średniowieczu Bogurodzica, jak hymn narodowy, była śpiewana nie tylko w kościołach jako modlitwa do Maryi, ale także jako inwokacja na bitewnych polach, przez polskich rycerzy. Oba te czynniki, bohaterski i religijny, usiłowałem włączyć do mojej symfonii, akcentując ich emocjonalną siłę.

(…) programowa treść muzyki sprawia, że słuchacz wciąż może czuć atmosferę pola bitewnego i modlitwy – tych dwu uporczywie powtarzających się elementów, dominujących w życiu Polaków w ciągu tysiąca lat ich tragicznej historii.

Pomimo położenia tak ogromnego nacisku na zawartość emocjonalną, Sinfonia sacra jest dziełem skonstruowanym niezwykle precyzyjnie. Utwór składa się z dwóch równych części (obie trwają ok. 11 min.), przy czym pierwsza złożona jest z trzech skontrastowanych Wizji, a druga to szeroko rozwijający się Hymn, oparty na melodii Bogurodzicy. Rozpoczynająca symfonię Wizja I to fanfara czterech trąbek ustawionych przestrzennie, odwołująca się do tradycji średniowiecznych fanfar wojskowych. Wizja II wprowadza nastrój mistyczny i kontemplacyjny, Wizja III to dramatyczne tutti przywołujące atmosferę pola bitewnego (dzięki sugestywnie użytej perkusji). Ów bitewny zgiełk urywa się nagle, aby po chwili ciszy powrócić do modlitewnego spokoju i kontemplacji, rozwijanych teraz w Hymnie.

Nawiązanie do Bogurodzicy w części pierwszej symfonii ma charakter czysto strukturalny, kompozytor oparł materiał harmoniczno-melodyczny kolejnych Wizji na interwałach zawartych pomiędzy czterema pierwszymi dźwiękami melodii pieśni (kwarta czysta w Wizji I, sekunda wielka w Wizji II oraz sekunda mała w Wizji III). Pełna melodia Bogurodzicy pojawia się natomiast w drugiej części dzieła – Hymnie, gdzie rozwijana stopniowo od niemal niesłyszalnych brzmień smyczków prowadzi do imponującej końcowej kulminacji, w zakończeniu której kompozytor przywołuje początkowy, fanfarowy motyw trąbek, spinając całość utworu formalną i emocjonalną klamrą.

Sinfonia sacra została ukończona w marcu 1963 roku. Jej partyturę kompozytor wysłał na Konkurs Księcia Rainiera w Monako, gdzie zdobyła I nagrodę. Prawykonanie utworu odbyło się w Monte Carlo, 12 sierpnia 1964 roku, orkiestrą Opery w Monte Carlo dyrygował Luis Frémaux. 

W krótkim czasie Sinfonia sacra zyskała uznanie zarówno krytyków, jak i publiczności. Głęboko emocjonalny charakter utworu w połączeniu z jego mistrzowską konstrukcją do dziś porywa słuchaczy, powodując że dzieło to wciąż pozostaje najczęściej wykonywaną i najbardziej znaną ze wszystkich kompozycji Andrzeja Panufnika.