Sinfonia elegiaca na orkiestrę, 1957 (rew. 1966), 22'

3(III=picc).2.corA.2.bcl.2.dbn-4.3.3.1-timp.perc(3):glsp/2SD/TD/cyms/tam-tam-harfa-smyczki

W 1951 roku Andrzej Panufnik napisał trzyczęściową, wokalno-instrumentalną Symfonię Pokoju do tekstu wiersza Pokój Jarosława Iwaszkiewicza. Ideologiczna wymowa symfonii podyktowana została wymogami panującego wówczas w Polsce socrealizmu oraz oczekiwaniami komunistycznych władz wobec Panufnika. Trudno się dziwić, że po wyjeździe do Wielkiej Brytanii kompozytor postanowił wycofać utwór z katalogu swych dzieł.

Najwyraźniej był jednak na tyle zadowolony z kształtu artystycznego Symfonii Pokoju, że postanowił wykorzystać jej materiał do stworzenia nowej symfonii. Odrzucając chóralną część trzecią, przerobił nieznacznie pozostałe dwie części, tworząc w ten sposób czysto orkiestrową Sinfonię elegiaca. Elegijny, odnoszący się do drugiej wojny światowej charakter pierwotnego dzieła podkreślony został w tytule nowej symfonii. W komentarzu do utworu kompozytor napisał:

Symfonia w nowej wersji miała być nieprzerwaną całością, składającą się z trzech symetrycznie ułożonych części niczym rozbudowany tryptyk. Była pozbawiona jakiegokolwiek programu literackiego, zawierała jedynie aluzje do kontrastów, jakie niesie ze sobą wojna. Część środkowa (molto allegro) miała być dramatycznym protestem przeciw zatracie człowieczeństwa, szaleństwom, gwałtom i żądzy krwi. Dwie skrajne części (obie molto andante) miały stanowić opłakiwanie zmarłych i osieroconych, tym bardziej pełne smutku, że ich śmierć i poświęcenie nie dały światu pokoju ani nie przyniosły pełnej wolności takim krajom, jak moja ojczysta Polska.

Dramaturgia dzieła rozwija się na zasadzie łuku, prowadząc od spokojnego lamentoso części pierwszej do burzliweji kulminacji w części środkowej i stopniowego wyciszenia w części ostatniej. Zamiast końcowej, chóralnej modlitwy o pokój (finał Symfonii Pokoju) kompozytor powraca do początkowego lamentu, ujmując formę symfonii w emocjonalną klamrę. 

Sinfonia elegiaca ukończona została w 1957 roku i dedykowana jest ofiarom drugiej wojny światowej. Jej prawykonanie miało miejsce 11 listopada 1957 roku w Houston w Stanach Zjednoczonych – grała Houston Symphony Orchestra pod dyrekcją Leopolda Stokowskiego. Niespełna dziesięć lat później, w roku 1966, kompozytor raz jeszcze sięgnął do partytury symfonii, dokonując kolejnych zmian. Przepełniona smutkiem i melancholią, pozostaje jednak utworem rzadko wykonywanym, ustępując pod tym względem innym kompozycjom Andrzeja Panufnika.