Rhapsody (Rapsodia) na orkiestrę, 1956, 17'

picc.2.2.corA.2.bcl.2.dbn-4.2.1.1-timp.perc:tgl.picc/BD/SD-pft-smyczki

Rapsodia na orkiestrę symfoniczną to pierwszy utwór napisany przez Andrzeja Panufnika po ucieczce do Wielkiej Brytanii. Kompozycję zamówiła u Panufnika dyrekcja radia BBC, a genezę jej powstania Panufnik wspominał tak:

Pomysł przyszedł mi do głowy od razu. Utwór miał nosić tytuł Rapsodia i ukazać wirtuozerię członków orkiestry, zarówno indywidualną, jak i zespołową. Miał mieć budowę symetryczną, trzyczęściową. Pierwszy odcinek, w tempie powolnym, raczej liryczny w charakterze, miał sprawiać wrażenie niemal improwizacji. Każdy instrument, z wyjątkiem kontrabasów, powinien się przedstawiać w krótkim ustępie solowym (...). Odcinek środkowy, bardzo szybkie i żywe tutti, miał przypominać polski taniec ludowy, lecz z mieszanym rytmem wymyślonym przeze mnie, w którym dwudzielne metrum krakowiaka nakładało się na trójdzielne metrum mazurka, co powinno dać efekt niepokojący i działający na wyobraźnię. W trzecim odcinku wykorzystałbym ten sam materiał tematyczny co w pierwszym, wraz z jego równomiernym crescendo i odpowiadającym mu diminuendo przeprowadzonym w drodze stopniowej redukcji liczby instrumentów, aż do końca utworu, kiedy kontrabasy – bynajmniej nie zapomniane – miały wypowiedzieć ostatnie słowo.

W środkowej części Rapsodii kompozytor w istocie nie tylko stosuje oryginalną stylizację dwóch polskich tańców: krakowiaka i mazura, ale też oba tematy wprowadzone w tej części zawierają odniesienia do autentycznego materiału ludowego, zręcznie przetworzonego przez kompozytora. 

Idea dotycząca ukazania wirtuozerii członków orkiestry uwidacznia się w powierzeniu głównych myśli muzycznych utworu instrumentom traktowanym solistycznie. Jest to szególnie widoczne w pierwszej części Rapsodii, opartej na wyraźnie wyodrębnionych, solowych frazach kolejno wprowadzanych instrumentów. W efekcie kompozytor buduje wolno rozwijającą się narrację, pełną zadumy i melancholii. Ożywienie i diametralny kontrast przynosi dopiero żywiołowa i taneczna część środkowa, wykorzystująca brzmienie pełnej orkiestry. Całość zamyka krótki finał, przynoszący uspokojenie i stopniowe wyciszenie, aż do ostatnich dźwięków kontrabasów, rozpływających się delikatnie w ciszę. 

Prawykonanie Rapsodii miało miejsce w radiowym studiu BBC na Maida Vale w Londynie, 11 stycznia 1957 roku. Orkiestrą radia BBC dyrygował kompozytor.