Uwertura bohaterska na orkiestrę, 1952, 6'

picc.2.2.2.bcl.2.dbn-4(6).3.3.1-perc(4):glsp/SD/TD/BD/tam-t/cyms-smyczki 

Łukasz Borowicz o uwerturach - Tragicznej i Bohaterskiej (Heroicznej)

Geneza powstania Uwertury bohaterskiej sięga pierwszych dni wojny, które Andrzej Panufnik spędzał w Warszawie, pomagając bronić stolicy przed atakami hitlerowskich Niemiec. Po latach kompozytor tak wspominał ten czas:

Pomysł skomponowania Uwertury bohaterskiej, z triumfalnym zakończeniem, przyszedł mi do głowy we wrześniu 1939 roku, kiedy to pierwszy atak hitlerowskich najeźdźców na Warszawę spotkał się z bohaterskim oporem polskiego narodu. Od razu na myśl przyszła mi melodia Warszawianki, pieśni, która doskonale pasowała do pełnego desperacji, ale i optymizmu klimatu tamtych dni. Nie chciałem jednak cytować samej melodii lub jej elementów w mojej Uwerturze – chciałem tylko, aby jej duch kierował moim natchnieniem.

Niestety, moja praca nie wyszła poza ogólne szkice. W tym czasie Polska została bowiem nieoczekiwanie zaatakowana od tyłu przez Rosję, zgodnie z postanowieniami paktu Stalina z Hitlerem. Straciłem mój optymizm w możliwość obrony przed hitlerowcami i jednocześnie porzuciłem pomysł skomponowania utworu mającego zwycięskie zakończenie.

Jednak na początku lat pięćdziesiątych, kiedy świat muzyczny w Polsce coraz silniej pętały okowy socrealizmu i twórcy - w tym również Panufnik - poszukiwali możliwości realizacji własnych pomysłów artystycznych, temat zarzuconego przed laty utworu powrócił do kompozytora:

Znów zaczęły mnie prześladować echa niedokończonej Uwertury bohaterskiej z 1939 roku. Powrócił do mnie jej temat, elementy rytmiczne i harmoniczne, przypominając, że miała ona wyrażać moją wiarę we współrodaków, w to, że przetrwamy jako wolny naród mimo grożącego nam podboju faszystowskiego. Obecny podbój miał charakter bardziej psychiczny niż fizyczny, ale potrzeba podtrzymania ducha oporu i wiary w przyszłość była większa niż kiedykolwiek.

Byłem w stanie zrekonstruować z pamięci formę utworu z 1939 roku: nie tylko pierwszy temat, ale i drugi, wprowadzony przez skrzypce, którym towarzyszą instrumenty dęte drewniane, grające temat w odwróceniu z dwutaktowym opóźnieniem. Oba głosy rozwijają się, aby potem wrócić do punktu wyjścia w odwróceniu, cały czas opierając się na rytmie podstawowego tematu, tyle że rozszerzonego do metrum 3/2. Po serii dysonansowych współbrzmień, granych fortissimo przez całą orkiestrę, następuje tryumfalna kulminacja, z której wyłania się „bohaterski” akord Es-dur.

W ten sposób powstała kilkuminutowa, niezwykle dynamiczna w charakterze, Uwertura bohaterska. Jej pierwotna wersja została wykonana w Krakowie w roku 1950, jednak później kompozytor gruntownie Uwerturę przerobił i oficjalnie uznał partyturę ukończoną w roku 1952. 

Utwór został przyjęty z entuzjazmem. Jego prawykonanie miało miejsce 16 maja 1952 roku w Warszawie, gdzie Orkiestrę Filharmonii Warszawskiej poprowadził Witold Rowicki. Pod koniec lipca tego roku kompozytor poprowadził natomiast wykonanie w Helsinkach, gdzie Uwertura bohaterska znalazła się w programie złożonym z utworów nagrodzonych w krajowych konkursach przedolimpijskich, organizowanych w związku z letnimi igrzyskami olimpijskimi, które w 1952 roku gościła właśnie stolica Finlandii.