Krąg kwintowy na fortepian, 1947 (rew. 1955, 1964), 20'

Napisany w roku 1947 cykl 12 miniatur zatytułowanych Krąg kwintowy, to pierwszy utwór Andrzeja Panufnika skomponowany po zakończeniu drugiej wojny światowej (wcześniej dokonał rekonstrukcji kilku z utraconych podczas wojny partytur), a zarazem pierwszy przeznaczony na fortepian solo (w całym dorobku Panufnika jest ich zaledwie trzy, fortepian odgrywa jednak często niebagatelną rolę w utworach orkiestrowych). Praca nad nim stała się dla kompozytora swego rodzaju powrotem do komponowania, co wspominał następująco:

(...) Przede wszystkim musiałem się upewnić, że w ogóle jestem w stanie komponować. Zacząłem na próbę improwizować na fortepianie, poszukując pomysłów harmonicznych, melodycznych i rytmicznych, stopniowo stawiając sobie dodatkowe zadania wzbogacenia możliwości czysto pianistycznych. (...) Wkrótce też, ku mej wielkiej satysfakcji, zaczęły mi przychodzić do głowy pomysły muzyczne, zarówno orkiestrowe, jak i fortepianowe.

W ten sposób powstało 12 miniatur, składających się na Krąg kwintowy. Cykl zatytułowany został tak dlatego, że pod względem tonacji – na wzór Bachowskich fug – kolejne części skomponowane są w tonacjach odległych od siebie o kwintę, według zasad koła kwintowego. Panufnik utrzymuje nawet znaki przykluczowe odpowiadające kolejnym tonacjom - całość otwiera Preludium cis-moll, po którym następują: Interludium fis-moll, Etiuda h-moll, Interludium e-moll, etc., aż do zamykającego cykl Postludium as-moll. Jednak wewnątrz poszczególnych miniatur kompozytor nie trzyma się ustalonych tonacji, traktując je w sposób ambiwalentny, durowo-molowy, i operując dość swobodnym językiem muzycznym, pełnym dysonansów i “chropawych” współbrzmień. Aż roi się tutaj od znaków przynutowych, uwarunkowanych najczęściej pochodami półtonowymi kolejnych dźwięków, oplatających podstawowe tony melodii. Dodatkowo kompozytor postanowił zróżnicować utwory naprzemiennie pod względem tempa (szybkie-wolne), dynamiki (forte-piano) oraz charakteru (burzliwy-medytacyjny). Dla nadania cyklowi jednolitości Panufnik wprowadza w każdej części, w sposób mniej lub bardziej oczywisty, tę samą linię melodyczną, przetykając nią strukturę kolejnych miniatur.

W ten sposób powstał cykl wirtuozowskich utworów fortepianowych – będący swoistym nawiązaniem do twórczości Bacha i Chopina - pełnych arcytrudnych, pianistycznych pomysłów technicznych oraz niebanalnych propozycji brzmieniowych w częściach wolnych. Ze względu na swą rangę artystyczną cykl ten w pełni zasługuje na szerszą niż dotychczas obecność w dwudziestowiecznym repertuarze pianistycznym.

Warto dodać, że po rewizji utworu w roku 1955 kompozytor zrezygnował z nadawania kolejnym miniaturom nazw "etiuda" bądź "interludium" oraz dookreślania ich tonacją, pozostawiając wyłącznie kolejny numer porządkowy. Zmienił też tytuł na angielskie Twelve Miniature Studies.

Nie zachowały się dane na temat pierwszego wykonania Kręgu kwintowego, najprawdopodobniej miało ono miejsce w 1948 roku w Krakowie.